Leve de grote stad

« Voorgaand artikel | Overzicht | Volgend artikel »

 Waar gaat Nederland heen?
4 april 2004

Toespraak voor de vereniging Ettaouhid in Rotterdam op 7 maart 2004.

Volgens het programma zou ik het moeten hebben over 'maatschappelijke veranderingen in de toekomst'. Nu weet ik van de toekomst net zo weinig als jullie, dus heb ik aan Zakaria gevraagd wat ik zou moeten vertellen. Hij zei: kijk eens of je verschillende scenario's kunt schetsen. Dat zal ik proberen.

Globaal zijn er voor mij twee scenario's denkbaar. Het eerste heb ik genoemd Zwitserland aan de Noordzee en het tweede Open Samenleving. Voor beide scenario's biedt de Nederlandse geschiedenis aanknopingspunten. Ik zal ook proberen aan te geven hoe de Islam er in beide scenario's uit zal zien.

Zwitserland aan de Noordzee

Nederland is in dit scenario een welvarende staat met een flinke mate van zelfgenoegzaamheid. Het land is niet door bergen omgeven, maar wel door onzichtbare muren. Bevolking en regering zijn vooral met zichzelf bezig. Men beschermt zijn 'eigen' groei en welvaart. Immigratie is tot het minimum beperkt. Er heerst een xenofobe stemming, met name jegens vreemdelingen uit arme landen. Het land is wel deel van Europa, maar niet van harte. In cultureel opzicht is het conservatief. Er ligt grote nadruk op traditionele waarden en normen, die als 'Nederlands' herkenbaar zijn, de Nederlandse identiteit is nadrukkelijk monocultureel. Integratie van vreemdelingen betekent hier zonder meer assimilatie.

Voor dit scenario kunnen we terecht bij een groot deel van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste, waarin ons land een strikte neutraliteitspolitiek betrachtte, door de inkomsten uit de koloniën minder afhankelijk van eigen industriële inspanningen was, weinig immigratie kende en zich een onbedreigde nationale identiteit aanmat.

In dit scenario geldt voor de inheemse bevolking de Islam als een vreemde godsdienst, een verschijnsel uit een andere wereld, als een mogelijke bedreiging en wellicht zelfs als de vijand. Hij is immers strijdig met de waarden die bij elkaar de traditionele Nederlandse identiteit uitmaken.
De Islam zal zich in dit scenario als een hermetische, op zichzelf betrokken godsdienst gedragen. De moslims verschansen zich in hun eigen gelijk, ze mijden zoveel mogelijk het contact met anderen, met christenen en joden en met ongelovigen. Er is geen dialoog over maatschappelijke kwesties, laat staan over levensbeschouwelijke.

In dit scenario heeft Nederland - en Europa als geheel waarschijnlijk - een gespannen verhouding met de Arabische wereld. Turkije komt niet in de Europese Unie.

Open samenleving

In dit scenario is Nederland een tolerante deelstaat van Europa. Ook in dit scenario is het land redelijk welvarend, maar niet protectionistisch. Er is een hoge mate van internationale oriëntatie, zowel op Europa als op de rest van de wereld. Immigratie is een normaal verschijnsel geworden, niet op heel grote schaal, maar wel geaccepteerd en geregeld. Er heerst een tolerant klimaat, zij het minder los dan eind vorige eeuw. De cultuur is te kenschetsen als 'prudent-progressief' en pluriform. Onder integratie wordt verstaan: functionele aanpassing aan de eisen van de moderne maatschappij en gedeeld burgerschap in het publieke domein. Er is ruimte voor een grote culturele diversiteit. Voor dit scenario kunnen we terecht in de zeventiende eeuw, waarin ons land zich kenmerkte door een grote nieuwsgierigheid en openheid voor vreemdelingen; en ook de laatste vijfendertig jaar van de vorige eeuw hebben dat karakter.

De Islam wordt in dit scenario door de inheemse bevolking beschouwd als een gewone godsdienst, met alle voors en tegens die een godsdienst kunnen aankleven. Er zijn wel moslims die weinig met anderen omgaan, maar in het algemeen is de houding open en wordt het contact gezocht. Er is dialoog met christenen en joden, en ook met ongelovigen. Zowel over maatschappelijke als over levensbeschouwelijke kwesties wordt met anderen gesproken.
In dit scenario is de verhouding met de Arabische wereld gericht op samenwerking - in Nederland en geheel Europa. Turkije wordt opgenomen in de Europese Unie en Marokko wordt een serieuze kandidaat.

Rol van Moslims zelf

Welk scenario het meest waarschijnlijke is hangt van veel af buiten ons bereik, maar er ligt hoe dan ook een uitdaging aan moslims in Nederland - en Europa. Deze uitdaging ligt in de verhouding van Islam en moderniteit. Bij moderniteit gaat het in ieder geval om:

- kritisch denken: het benutten en ontwikkelen van de mogelijkheden van het menselijk verstand en het ontsluiten van alle natuurlijke en maatschappelijke terreinen voor onderzoek, het niet accepteren van taboes of ongefundeerde autoriteit. De grote tegenstander van dit kritisch denken zit in alle vormen van fundamentalisme, die onbewezen en onbewijsbare dogma's vooropstellen waaruit alles wordt herleid en waaraan alles wordt afgemeten.

- individualiteit: het realiseren van de eigen mogelijkheden, de vormgeving van het persoonlijk leven in economisch, sociaal, cultureel en seksueel opzicht, met een ontwikkeld persoonlijk geweten. De grote tegenstander van deze individualiteit zijn alle vormen van collectivisme, waarin de gemeenschap nauw omsloten is en dominant en aan individuen rollen en routes voorschrijft; waarin gehoorzaamheid belangrijker is dan een persoonlijk geweten.

- gelijkwaardigheid: de basisgedachte dat alle mensen gelijk zijn, oude en jonge, mannen en vrouwen, homo's en hetero's, en dat het niet aan de staat is, noch aan de gemeenschappen om hierin onderscheid of rangorde aan te brengen. De grote tegenstander van deze gelijkheidsidee is het patriarchaat, dat zowel hierarchie onder mannen, als tussen mannen en vrouwen kent en dat voor zulke opvattingen graag heilige teksten benut.

Voor alle drie vormen van tegenstand tegen 'moderne' invloeden kent de islamitische wereld tal van voorbeelden, daarmee vertel ik jullie niets nieuws. Voor moslims die hier wonen, in de niet-islamitische wereld, staan in principe twee wegen open: 'overwinteren' of 'herscheppen'. Overwinteren doen moslims als ze de gesloten, veilige wereld proberen te bewaren en alles wat 'modern' is buiten de deur houden - zie scenario 1. Herscheppen doen ze, als ze positief jegens kritisch denken, individualiteit en gelijkwaardigheid, zich opnieuw op eigen waarden en tradities bezinnen. Dat zou iets kunnen inhouden wat ik 'protestantisering' noem. Ik bedoel iets wat lijkt op de manier waarop het protestantisme zich uit de Katholieke kerk heeft ontwikkeld. Ten eerste in: uitgaan van de gedachte dat uiteindelijk de enkeling alleen tegenover God verantwoording verschuldigd is over zijn daden. Dit principe is in de Reformatie in Europa van groot belang geweest, met name tegenover de hierarchie van de Katholieke kerk, maar het is onder moslims eveneens geaccepteerd. Ten tweede het zelf lezen van de schriften - de vertaling van de Bijbel in de volkstalen van Europa gaf daartoe de mogelijkheid (tot en met de ontsporing van "elke ketter zijn letter"). Inmiddels zie ik groepjes moslims aan het Koran lezen, onder anderen moslima's die ontdekken dat de Koran meer vrouwenrechten kent dan veel moslimmannen waar willen hebben. En het derde principe is de democratische organisatie van de kerk; een principe dat onder de Calvinisten van het eerste uur in Nederland leidde tot een verbod op het voorzitten van de kerkenraad door de dominee, want anders zou hij teveel op een priester gaan lijken en zou de daarmee de oude hierarchie weer terug dreigen te keren. Ook dit principe, dat de godsdienstige gemeente zichzelf bestuurt, met een gekozen bestuur, is moslims niet vreemd.
Als moslims in Nederland zich op zo'n manier laten uitdagen, zou dit naar mijn mening een bijdrage kunnen zijn aan het tweede scenario.

Hinderpalen

Er zijn zeker hinderpalen waar het gaat om een open en op dialoog gerichte Islam in Nederland. Deze liggen zowel in de relaties van Europa (en de Verenigde Staten!) met de moslimwereld in het algemeen en de Arabische in het bijzonder, als in de relatie van moslims hier met de moslimwereld - en ook met de Arabische wereld in het bijzonder. Deze hinderpalen zitten in de politisering van de Islam en in de verleiding tot valse solidariteit. Wanneer de Islam primair een politieke boodschap heeft, in de vorm van een alternatieve wereldorde, dan lokt hij politieke reacties uit. Helaas worden nu al de al-Qaidastrijders in dit opzicht serieuzer genomen dan menige onpolitieke vrome moslim. En voor veel gewone autochtonen, die geen studie van de Islam gemaakt hebben, is het niet altijd goed te zien waar de overgang ligt van de 'gewone' godsdienst naar de politieke organisatie.

Van valse solidariteit is sprake als moslims hier, zodra er ergens ter wereld iets met moslims aan de hand is, onmiddellijk partij kiezen voor hen. Zo'n onmiddellijke partijkeuze, zonder precieze kennis van het conflict, doet onrecht aan het verstand, maar meestal ook aan degenen die in conflict zijn zelf. En het is door zulke partijdigheid ook, dat conflicten onoplosbaar dreigen te worden. Bovendien leidt het ertoe dat moslims hier als een 'vijfde colonne' gezien worden (zoals ooit de katholieken, die immers aan een 'buitenlands staatshoofd', de Paus in Rome namelijk, gehoorzaam leken te zijn).

Politisering en valse solidariteit werken de ingroei van de Islam, als een gewone godsdienst in Nederland, tegen. Ze veroorzaken dat moslims buitenbeentjes blijven. Naar mijn idee doen Nederlandse moslims er goed aan om die twee tendensen te bestrijden. Dit betekent niet dat men geen politiek stelling kan nemen - maar niet 'als moslims', doch als kritische en bewogen burgers van Nederland. En het betekent ook niet dat men niet solidair kan zijn met anderen op deze aardbol, integendeel, echte solidariteit die barmhartig is en de waarheid liefheeft, daar komt het juist op aan. Het gaat er vooral om dat men zijn eigen plek verovert en zich niet laat gijzelen door wat anderen denken en doen. De vereniging Ettaouhid lijkt mij bij uitstek een plek waar dat kan. En zo kunnen jullie ook eraan bijdragen dat het tweede scenario, de open samenleving waar we allen belang bij hebben, werkelijkheid wordt.

Herman Meijer

De tekst is ook verschenen in het blad van de vereniging Ettaouhid