Leve de grote stad

« Voorgaand artikel | Overzicht | Volgend artikel »

 Emancipatie
20 augustus 2003

GroenLinks wil een emancipatiepartij zijn. Wij gaan ervan uit dat mensen voor vol willen worden aangezien. Evenzo gaan we ervan uit dat de formele gelijkheid van alle burgers voor de wet vraagt om zulke voorwaarden en omstandigheden dat mensen hun rechten ook kunnen realiseren. Maar ook stellen we vast dat verschillende groepen van de bevolking ongelijk zijn in het besef en de uitoefening van hun burgerschap. En dus ligt er een taak.

Het perspectief. Emancipatie is voor ons de weg naar volwaardig burgerschap. Onder volwaardig burgerschap verstaan wij de mogelijkheid van participatie op alle maatschappelijke niveaus, in werk, zorg, maatschappelijk middenveld en politiek. Mensen zijn volwaardig 'burger' als uitwendige noch inwendige belemmeringen hun het deelnemen aan maatschappelijke activiteiten verhinderen.

Actualiteit. Wij beschouwen emancipatie als een actueel thema. Veel inwoners van ons land komen aan volwaardig burgerschap niet toe. Er is een geringe maatschappelijke participatie van eerste-generatiemigranten en ten dele ook van de tweede generatie. Voor ouderen geldt ten dele hetzelfde, zeer velen komen bijvoorbeeld 's avonds niet meer buiten. De positie van nieuwe minderheden als moslimvrouwen en allochtone homo's vertoont lacunes op het punt van gerealiseerde burgerrechten. De roep van gehandicapten om onbelemmerde toegang is nog niet verstomd, omdat er nog talloze hindernissen zijn. De positie van vluchtelingen, met name op de arbeidsmarkt, wijst in veel gevallen allerminst op een gelijkwaardige deelname aan de maatschappij. En tenslotte, een heel andere kant van de medaille, is er de karikatuur van emancipatie. Grote monden en loze meningen, assertiviteit zonder bagage, in plaats van mondigheid en eigenwaarde. Het roept de vraag op: wat is nodig voor een reële emancipatie? En ook: wat zien wij zelf als het doel van emancipatie, wat is voor ons 'volwaardig burgerschap'?

Er zijn politiek interessante vragen te stellen:
- zijn er verschillende emancipatieroutes?
- is de emancipatie van migranten , vluchtelingen en ouderen op een lijn te denken met die van vrouwen, homo's en transseksuelen?
- is het zinvol om van emancipatie van dieren te spreken?
- moet de mannenemancipatie weer op de agenda?
- moeten we naast de emancipatie van het IK ook de emancipatie van het WIJ benoemen?
- en zo ja, hoe verhouden die zich dan?
- wat kan de overheid aan emancipatie bijdragen en kan ze haar hinderen?
- wat wil GroenLinks aan emancipatie doen?

Emancipatie is uiteindelijk altijd het werk van de betrokkenen zelf. Niet het toekennen van rechten en het openen van mogelijkheden is beslissend, maar de verwerving van rechten en de verwerkelijking van mogelijkheden. Daarom heeft het geen zin om van emancipatie van dieren te spreken. Dierenrechten kunnen worden toegekend, maar niet 'verworven'. Dieren kunnen geen burgers worden. Emancipatie is mensenwerk.

Omdat emancipatie het werk van betrokkenen zelf is en de betrokken groepen qua aard en uitgangspositie verschillen, zijn er verschillende emancipatieroutes. Vaak is kennisverwerving essentieel, maar soms niet echt het punt. Sommige tradities zijn stimulerend, andere remmend. Het ene sociale verband werkt mee, het andere tegen. Soms is openheid beslissend, soms juist riskant. Hier is de familie een zegen, daar een ramp. Wat men op zijn weg of haar pad kan gebruiken aan informatie, hulp, bondgenootschappen of nodig heeft aan afscheid, losmaking of ruimte, verschilt van geval tot geval, en moet men zelf ontdekken. Er is echter één algemene voorwaarde bij alle verschil. Er moet een maatschappelijke omgeving zijn die emancipatie legitimeert - die uitnodigt tot volwaardig burgerschap. Daarom moeten we kritisch kijken naar het maatschappelijk klimaat en de kansenstructuur, of zij helpen om van tweederangsburgers eersterangs te maken; en of overheden en politieke partijen daaraan werken.

De vooruitgang van een groep in status, organisatie en erkenning, gaat niet altijd gelijk op met de emancipatie van al haar leden. De emancipatie van bijvoorbeeld moslims en moslimhomo's laat zich niet gemakkelijk op één lijn denken. De verwerving van volwaardig burgerschap, participatie op alle maatschappelijke niveaus, loopt gelijk op tot waar het onderscheid begint. Zo lijkt het althans. Wil een moslimhomo gebruik maken van zijn burgerrecht op een (homo)huwelijk, dan maakt hij kans niet te botsen op de belemmering van wet of maatschappij, maar van zijn medemoslims en hun opvattingen over wat toelaatbaar is.

Hier stuiten we op de kwestie van het WIJ en het IK. Er zijn verschillende vormen van WIJ en elk individu bevindt zich in verschillende groepen die hij/zij als 'wij' kan benoemen. Er zijn natuurlijke wij-groepen waarom het individu niet heeft gevraagd, waarin men wordt geboren of waarbij men wordt ingelijfd, en er zijn 'vrije associaties van individuen' waarvoor men kiest. Vanuit het IK gezien kan soms een emancipatieroute zich pas openen door verloochening van de natuurlijke wij-groep. Denk aan kerkverlating, complete vernederlandsing, 'ongelovig' worden, of een breuk met de familie. Meestal probeert men een balans te vinden. Naarmate de groepsnormen minder ruimte laten voor onafhankelijk denken en vrij bewegen zal het individu voor zijn emancipatie meer afhankelijk zijn van de emancipatie van het WIJ - wil het althans niet op een breuk aankomen. Emancipatie van het WIJ vindt plaats als een natuurlijk sociaal verband meer de trekken krijgt van een vrije associatie van individuen. Er is dus sprake van een wisselwerking. De groepsnorm verschuift onder druk van individuen en de verschuiving van de groepsnorm biedt individuen meer ruimte.
Waar volwaardig burgerschap inderdaad het doel van de emancipatie is gaat het zo toe. Toch is dit maar een deel van het verhaal. Emancipatie van groepen begint vaak met strijd om de waarheid. Zo ging het in de negentiende eeuw met de Doleantie om de orthodoxie in de Hervormde Kerk. Ze kan ook expliciet conservatieve oogmerken hebben, gericht zijn op behoud van eigenheid en tradities. En ze kan dus ook sterk conformistische, intern-repressieve kenmerken hebben. Voor de positie van vrouwen en homoseksuelen binnen de groep kan dit, minstens schijnbaar, juist het tegendeel van emanciperend uitpakken. Niettemin valt aannemelijk te maken dat niet alleen in de socialistische beweging de vrouwenemancipatie is meegenomen, maar dat ook de aparte vrouwenorganisaties bij katholieken en gereformeerden tot haar emancipatie hebben bijgedragen. Dit heeft ermee te maken dat emancipatiebewegingen die op vergroting van de macht van de eigen gemeenschap uit zijn, bedoeld of onbedoeld intern macht spreiden. Er wordt aan vorming en verbreding van het 'kader' gedaan.

De overheid kan de emancipatie van groepen op mentaal gebied bevorderen door effectief onderwijs, door onderzoek, door zelforganisatie te stimuleren. De overheid kan op wettelijk gebied emancipatie bevorderen door rechtsgelijkheid door te voeren, ook in uitkeringsrechten, actief en passief kiesrecht op alle niveaus, toegankelijkheid van ambten. De overheid kan ook aan de feitelijke emancipatie bijdragen door mensen mogelijk te maken hun rechten te claimen: toegang tot rechtskundige bijstand en zorg voor asiel bij dreigende represailles vanuit familie. De overheid kan de emancipatie van groepen hinderen door burgers als consumenten te behandelen in plaats van als staatsburgers; door uitkerings- en subsidieafhankelijkheid in de hand te werken; door discriminatie op de arbeidsmarkt en in het onderwijs te laten voortbestaan; door collectivisme te bevorderen, in de vorm van slachtoffergedrag of miskendheid; door onthouding van rechten.

GroenLinks kan aan de emancipatie van groepen bijdragen door deze expliciet als politiek doel te benoemen - met naam en toenaam. Ze zal ook aan de emancipatie van groepen bijdragen door de emancipatie van individuen binnen deze groepen expliciet te benoemen. Ruimte voor groepen en ruimte binnen groepen horen in een en hetzelfde politieke programma thuis.
GroenLinks kan zelf invulling geven aan volwaardig burgerschap van de leden en er normen aan ontlenen voor wat ze wel en niet wil steunen. Ze kan consumentisme bestrijden door er burgerschap voor in de plaats te stellen volgens een agenda van radicale democratisering. Ze kan met nieuwe kracht en creativiteit aan discriminatiebestrijding doen. Ze kan campagne voeren voor volledig kiesrecht.

Herman Meijer