Leve de grote stad

« Voorgaand artikel | Overzicht | Volgend artikel »

 Ras, taal en ervaring
15 maart 2021

Waarom heeft Uitgeverij Meulenhoff niet meteen een jonge zwarte vrouw met een spoken word carrière aangezocht om Amanda Gorman te vertalen?

Waarschijnlijk omdat ze dachten met de keus voor Marieke Lucas Rijneveld twee bekende namen belangwekkend met elkaar te kunnen verbinden. Wat men hoe dan ook heeft geoogst is een uitgebreide publieke discussie die nog niet geëindigd is. Amanda kwam voor de wereld buiten de VS voor het eerst vol in beeld bij de inauguratie van president Biden. Dat optreden was een betekenisvolle beslissing van de president en een eer voor haar. Qua strekking was het precies wat na vier jaar president nr.45 gezegd moest worden. En het kwam uit haar hart. Toen Meulenhoff haar voorlegde om Rijneveld als vertaalster te vragen had dit haar instemming. Dat kan ik me voorstellen want het lijkt me ook een eer als een Bookerprize-winnende Europese schrijfster en dichteres je werk wil vertalen - zeker als de persoon in kwestie non-binair is en dus niet zomaar in de normale witte wereld past.

In het verzet tegen Marieke Lucas als vertaler van Amanda werd onder meer haar matige beheersing van het Engels aangevoerd. Dat is een relevant punt, al zou ze zich daarin laten helpen door haar eigen vertaalster. Van groter belang lijkt mij de beheersing van het Nederlands, de taal waarin de boodschap van Gorman moet landen. Daarop heb ik tot nog toe i.c. Rijneveld geen aanmerkingen gezien. Wat ik wel heb gemist is het criterium van Bijbelkennis. De verwijzingen naar de Bijbel in de voordracht van Gorman (en wellicht in de rest van haar werk) zijn talrijk. Tot de relevante kennis van het Nederlands behoort in dit geval ook kennis van Bijbelse beelden en zegswijzen. In Amerika is die nog redelijk courant, maar in Nederland? En onder spoken word artiesten? Van Rijneveld weten we dat zij ermee is groot geworden.

Belangrijkste argument van de tegenstanders was dat Marieke Lucas geen spoken word artiest is en niet zwart. Beide dingen zeggen iets over ervaringskennis: omgang met gesproken taal in een bepaald ritme met een zekere boodschap; de levenservaring van iemand in een etnische minderheidspositie, waarin bepaalde woorden een bepaald gewicht hebben. Het lijdt geen twijfel dat de literaire ervaringskennis (en het bewezen talent) aan een goede vertaling kunnen bijdragen. Minder zeker is dat met de specifieke levenservaring. Die kan wel dichter bij het gevoel brengen dat de boodschap draagt, maar voor goed vertalen volstaat die ervaringskennis niet. Wie beluistert en leest wat er uit de woke wereld aan verklaringen en beweringen komt, stuit op massa's onvertaald Amerikaans en op veel google translate-NL. De kwaliteit van de vertaling lijkt me een vals argument tegen Rijneveld. Het echte argument, dat uit de actie ook naar voren komt, is de lijst zwarte jonge vrouwen met spoken word ervaring. Als daar iemand gevonden wordt die een prachtige vertaling maakt, levert dat ook meer belangstelling voor een genre en een gilde, die literaire en politieke aandacht verdienen.

Wat me hier van belang lijkt, is die overschatting van ervaringskennis in woke kringen. Het gaat daarin meestal om de persoonlijke ervaring met dingen als armoede en uitsluiting, met neerbuigende bejegening, met lichamelijk geweld. Dat de impact daarvan moeilijk te overschatten is, lijkt me een understatement. Waar het mij om gaat is dat ze weliswaar kennis opleveren, maar dat als die persoonlijk blijft, ze de gestalte houdt van een trauma, van verwonde zielen die heling zoeken, of wraak. Een effectieve tegenbeweging vraagt ook om kennis van geschiedenis (leve de Black Archives!), van politieke concepten en van eerder geleverde strijd. En om een taal die de kwestie recht doet.

Mensen van kleur b.v. is google translate voor People of Colour. Zo'n van-bepaling kan in het Nederlands staan voor 'gemaakt van' of voor 'afkomstig van/uit'. Bijvoorbeeld van steen of in het geval van mensen van vlees en bloed. En je kunt van adel zijn of van het platteland. Kleur, daar ben je niet van, die heb je (van nature) of kun je krijgen (van schaamte bijvoorbeeld). Pregnant bewijs: je kan niet vragen van welke kleur. Er is geen antwoord mogelijk als van bruin of van wit. Voor de nadelen en implicaties van zulk Wokes lees het artikel van volgende week. #cliffhanger